---

15/03/2005

1. Četiri godine je od monetarne suverenosti Crne Gore. Kako sa ove distance ocjenjujete kompletan proces? Koje su prednosti ove suverenosti? Da li ima mana. Ako ima ,koje su?

Eurizacija (dolarizacija) je režim koji je sve prisutniji u literaturi a koji se sve češće preporučuje i u praksi. U posljednjih pet godina najmanje pet novih zemalja je prihvatilo ovaj režim, čije su prednosti nesporne. Ona je značajno doprinjela uspostavljanju  makroekonomske stabilnosti i onemogućila bilo kakvu zloupotrebu monetarne i fiskalne politike. Eurizacija je smanjila rizik zemlji i doprinijela ekonomskoj stabilnosti, kao osnovnom preduslovu za ekonomski rast. Takođe je smanjila  transakcione troškove sa inostranstvom i olakšala integraciju domaćih firmi u međunarodnu ekonomiju, a naročito je doprinijela uspostavljanju čvrstih veza sa tržištem EU. Eutizacija je značajno  doprinijela i povećanju SDI, samim tim što je eliminisala mogućnost pojave rizika deviznog kursa. Ona je značila i sniženje troškova spoljneg finansiranja za Vladu preko sniženja valutnog rizika i rizika zemlje. Pored  niza prednosti ovaj režim naravno,  ima i određene slabosti. U uslovima kada je stopa inflacije viša od stope inflacije u zemlji čija se valuta koristi, onda negativno utiče na rast kamatnih stopa i konkurentnost domaćih izvoznika. Medjutim, sa približavanjem stope inflacije u Crnoj Gori stopi inflacije u EMU i ovaj trošak će postepeno nestajati. Takodje, država ima gubitak po osnovu činjenice da gubi emisionu dobit i nemoguće je koristiti politiku deviznog kursa kao instrument prilagođavanja. Na kraju mogu reći da je eurizacija u Crnoj Gori uticala na povećanje stabilnosti i predividivosti poslovanja. Pri tom imajte u vidu da eurizacija sama po sebi ne može pokrenuti privredni rast i ni u kom slučaju ne može predstavljati supstitut ekonomskim reformama.

2. Kakvi su bili ekonomski pokazatelji Crne Gore prije četiri godine i danas. Uporedni pokazatelji?

Gotovo svi ekonomski pokazatelji značajno su poboljšani. Sjetimo se, stopa inflacije je bila trocifrena i iznosila je 128%, dok danas imate jednocifrenu stopu inflacije od 4,3% koja se značajno približila stopi inflacije u EMU. Prije četiri godine imali smo izuzetno visok budžetski deficit koji je iznosio oko 20% BDP, a u 2004. godini je iznosio 2,2% BDP i bio je niži nego u recimo jednoj Njemačkoj. Po visini budžetskog deficita ispunili smo i Mastrihtski kriterijum za pristupanje Evropskoj monetarnoj uniji, koji propisuje da budžetski deficit ne smije da iznosi više od 3% BDP. Štednja i krediti ranije nisu postajali, dok danas ove veličine bilježe izuzetno visok rast. Ukupni depoziti su u 2004. godini iznosili 274 miliona eura i bili su viši za 30% u odnosu na prethodnu godinu. Odobreni krediti su iznosili 284 miliona eura i bili su viši za 41%. U posljednje četiri godine ostvaruju se i pozitivne stiope ekonosmkog rasta, a strane investicije o kojima nije bilo ni govora sada  dobijaju sve veći “zamah”.

3. Iz odredjenih krugova se ocjenjuje da je Crna Gora sebi dozvolila preveliki  luksuz prelaskom prvo na marku, potom na euro i da  nas je to skupo kostalo?

Mislim da činjenice iznijete u prethodnom paragrafu demantuju sve takve i slične tvrdnje. Sa druge strane,  može se postaviti jedno veoma bitno pitanje, a to je u kojoj su valuti štedjeli “pomenuti krugovi”? Volio bih da mi svi oni o kojima govorite,  odgovore na to pitanje. Ukoliko neka valuta ne može da preuzme sve funkcije novca, onda je takva valuta podložna stvaranju poremećaja u privredi. Nesumnjivo je da krajem 1999. godine domaća valuta ne bi preuzela primat sredstva štednje jakoj njemačkoj marki. To bi učinilo da  se transakcije veće vrijednosti i dalje obavljaju u DEM, što bi sa jedne strane vodilo rastu sive ekonomije, dok bi sa druge strane domaća valuta  gubila i funkciju platežnog sredstva. Uvođenje DEM je u stvari bilo samo legalizacija faktičkog stanja.

4. Da li bi domoca valuta poboljsala ekonomske pokazatelje?

Treba biti svjestan činjenice da eurizacija odnosno dolarizacija gotovo ne pruža izlaznu strategiju. Jedini primjer napuštanja ovog režima u novijoj istoriji predstavlja Liberija, ali u vrtlogu građanskog rata. Napuštanje eurizacije  bio  bi oblik radikalne monetarne reforme, a u svijetu ne postoji ni jedan primjer radikalne monetarne reforme u uslovima makroekonomske stabilnosti. Dalje, vjerovatno da bi dio transakcija nastavio da se obavlja u eurima,  prije svega kada su u pitanju transakcije više vrijednosti, što bi sa jedne strane dovelo do porasta sive ekonomije koja bi predstavljala nelojalnu konkurenciju preduzećima koja legalno posluju, a sa druge strane bi dovelo do smanjenja budžetskih prihoda. Obzirom da je iskustvo hiperiflacije još uvijek “svježe”, prijetila bi opasnost od pojave inflacionih očekivanja koja bi nesumnjivo podrila makroekonomsku stabilnost. To bi bio loš signal i za strane investiture, koji preferiraju poslovanje sa “čvrstom” valutom. Osim države, koja bi povratila devizne reserve ona bi prouzrokovala značajne troškove ostatku privrede i stanovništva preko provizija koje bi se plaćale za konverziju valute, potrebi modifikacija softvera, računovodstva i sl. Takodje, valja pomenuti da je emprijsko iskustvo drugih zemalja pokazalo da dolarizovane ekonomije imaju superiornije performanse od onih koje koriste sopstvenu valutu.

5. Da li biste Srbiji savjetovali da dinar zamijeni eurom?

Uvođenje eura u Srbiji bi bio pogrešan korak. To bi značilo da bi Srbija morala da potroši preko milijardu eura da  povuče sav novac iz opticaja. Dolarizacija, odnosno eurizacija se ni u teorijskoj literaturi ne preporučuje velikim zemljama. Većina dolarizovanih zemalja, uz nekoliko izuzetaka, su mikro države sa manje od milion stanovnika. Evidentno je međutim,  da Srbija ima probleme sa inflacijom i da politika rukovođenog upravljanja deviznim kursom nije dala rezultate. Mislim da bi za Srbiju u ovom trenutku bilo najbolje da se osloni na pozitivna iskustva iz neposrednog okruženja, i to ona koja su imale Bosna i Bugarska sa valutnim odborom.

6. Da li relativno visok spoljnotrgovinski deficit moze ugroziti sistem?

Deficit spoljnotrgovinskog bilansa jeste visok, ali njega ne treba posmatrati izolovano od ostalih komponenti platnog bilansa, kao što su saldo usluga, bilans prihoda i rashoda i saldo jednostranih transfera. Ukoliko se deficit spoljnotrgovinskog računa može pokriti suficitom u ostalim podbilansima onda to ni na koji način ne ugrožava privredu. Ono što može predstavljati problem jeste deficit tekućeg računa platnog bilansa. Medjutim, postoje brojne indikacije koje ukazuju da je on statistički precijenjen. Prije svega nesumnjivo su potcijenjeni podaci o turističkim prihodima. Zvanična statistika kaže da je broj turista za 55% manji nego 1989. godine. Ali ako pogledate neke posredne pokazatelje, kao na primjer broj korisnika rominga, smještajne kapacitete, potrošnju električne energije i vode, onda  dolazite do sasvim suprotnog zaključka. Takodje, značajno su potcijenjeni transferi u Crnu Goru, jer se registruju samo oni koji uđu preko bankarskog sistema, a veliki broj naših radnika na privremenom radu u inostranstvu ih unosi u gotovinskom obliku. Isto tako,  postoji sumnja da neke kompanije zloupotrebljavaju mogućnost gotovinskog plaćanja transkacija sa Srbijom i Kosovom za izvlačenje novca. Veliki uvoz polovnih automobila nas navodi i na sumnju da se dio tih transkacija odnosi na građane Srbije koji koriste povoljniji carinski režim Crne Gore. 

7. Koje su dobri a koji losi segmenti bankarskog sektora?

Ako ovdje mislite na banke, sve one su  u manjoj ili većoj mjeri sigurne banke, a time i dobre. Detaljisanje u pogledu njihovog stepena sigurnosti - u smislu razlika - bi nas dovelo do indirektnog saopstavanja rejtinga. Stoga, ja vaše pitanje razumijem u širem kontekstu odnosa, procesa i mehanizama koji grade čitav bankarski sektor. U tom slučaju, možemo slobodno reći da je regulacija i kontrola najjači elemenat ukupnog miljea funkcionisanja bankarskog sektora. Jake strane su svakako: kvalitet upravljanja rizicima u bankama, rast svih parametara poslovanja, dobra mreža banaka, odnosi sa drugim tržistima i tome slično. Slabije elemente čine interne revizije, samoregulacija, kartično poslovanje. Kao najslabiji elemenat, odnosno segment bankarskog poslovanja, ja bih naznačio procjenu kolaterala i efikasnost naplate kroz sudske sporove. 

8. Da li  podaci iz prva dva mjeseca ove godine pokazuju da uvoz raste? Kakvi su depoziti privrede , da li rastu ili padaju?

Proces obrade spoljnotrgovinskih transakcija se bazira na kvartalnim podacima, tako da nisu dostupni podaci iz prva dva mjeseca.    

9. Da li je drzava povukla depozite iz banaka u Centralnu banku?

Povlačenje depozita iz banaka u CB teče u skladu sa predviđenom i mogućom dinamikom koju je koncipiralo Ministarstvo finansija. 

10. Kamate su i dalje visoke?

Kamatne stope kod nas su znatno više nego u razvijenim tržišnim privredama, ali  to je samo jedna od nus pojava tranzicije koja nije zaobišla ni jednu privredu u tom procesu. Medjutim, i pored visokih kamatnih stopa prisutna je tendencija njihovog opadanja, za koju očekujem da će se nastaviti i u narednom periodu. U uslovima kada postoji izuzetno visoka tražnja za kreditima u odnosu na ponudu, banke su racionalno regovale i maksimizirale cijenu svog proizvoda (kamatna stopa). Ovome dodajmo  još uvijek neadekvatnu zakonsku regulativu obezbijedjenja potraživanja, kao i sporost u rješavanju privrednih sudova, jer  sve to utiče na porast rizika klijenta i naravno  ima svoju cijenu u visini kamatne stope. Ali ukoliko uporedimo sadašnje stanje u bankarskom sektoru sa stanjem od prije četiri, pet godina, kada štednja gotovo da nije postojala, kada su se krediti samo administrativno alocirali privredi, kada nisu postojali ni stambeni ni potrošački krediti,  i kada je veliki broj banaka bio nelikvidan, onda je jasno da su pomaci u ovoj oblasti ogromni. Prema našim istraživanjima prosječna ponderisana kamatna stopa je, na nivou sistema,  2001. godine iznosila  preko 23%. Naredne 2002. godine iznosila je  preko 15,5 %,  dok se 2004. ona kreće oko 13,5%. Zaključak je da kamatne stope opadaju, ali i da će sa daljim rastom depozita,  padom nivoa kreditnog rizika i privatizacijom banaka, kamate na nivou sistema nastaviti pad. Kamatna stopa od 48% je ekstremni slučaj, rijedak izuzetak a nikako pravilo, stoga se se na osnovu nje ne mogu izvoditi pouzdani zaključci o nivou i kretanju kamatne stope na kredite, koja se prosječno odobrava na nivou sistema.

11. Kako eksperti MMF-a i Svjetske banke ocjenjuju  stanje u Crnoj Gori i koliko se zapravo  razumijemo sa njima.

U svim izvještajima MMF-a i Svjetske banke konstatovan je progres u ekonomskim reformama u Crnoj Gori. O tome svjedoče i krediti za strukturno prilagodjavanje koje je odobrila Svjetska banka, a kao rezultat očekivane pozitivne ocjene od MMF-a sredinom ove godine, treba očekivati otpis 15% spoljnjeg duga prema zemljama članicama Pariskog kluba. Dešava se da predstavnici međunarodnih institucija daju prioritet dugoročnoj stabilnosti koja ponekad može biti u koliziji sa razvojnim ciljevima. Ipak, sve eventualne dileme i različita mišljenja se zajednički i argumentovano diskutuju i najčesšće se dolazi do zajedničkih stavova.