„Novac na tlu Crne Gore“

Stalna postavka Muzeja novca Centralne banke Crne Gore „Novac na tlu Crne Gore“ jedinstvena je na našim prostorima. U postavci se nalaze vrijedni i rijetki primjerci apoena različitih nominalnih vrijednosti, od antičkih vremena do danas.

Stalna postavka „Novac na tlu Crne Gore“ počinje pričom o prednovčarskom periodu i prvom načinu plaćanja – razmjeni dobara, odnosno trampi, stvaranju prvih gradova i pojavi prvog poznatog novca „elektruma”. Elektrum je novac otkovan u 12. vijeku prije nove ere, u antičkoj državi Lidiji, koja se nalazila na obalama Male Azije. 

Priča o novcu koji je cirkulisao na današnjoj teritoriji Crne Gore počinje izloženim antičkim novcem Grčke, Rima i Ilirske kraljevine. Izložene kovanice iz perioda starog vijeka obuhvataju stater Aleksandra Makedonskog, poznatog osvajača iz 4. vijeka p.n.e, bakarni novac Rimskog carstva, kao i novac posljednjeg ilirskog kralja Gencija. Raspadom moćnog Rimskog carstva 476. godine, na obalama Bosfora nastalo je Istočno rimsko carstvo – Vizantija, čiji uticaj širio i na naše krajeve. Pored kulturnog i religijskog, Vizantija je na tlo današnje Crne Gore, imala i monetarni uticaj, o čemu svjedoče i kovanice bakarnog novca ovog carstva, vide i zlatne soliduse, čuvenih vasileusa – imperatora Justinijana II, Konstantina Porfirogenita, Nićifora Foke.

Slabljenje Vizantije, Sloveni su iskoristili da stvore svoje države na Balkanu. Učvršćujući svoju vlast, slovenski vladari su počeli sa kovanjem svog novca. U postavci „Novac na tlu na Crne Gore“ nalaze se srebrni i bakarni novci iz vremena dinastija Nemanjić, Balšić, kao i novac bosanskog kralja Tvrtka Kotromanića. 

Na ovom prostoru od XV vijeka cirkulisao je i novac Venecije – Mletačke republike. Kao značajan izdvaja se period u kojem je grad Kotor postao dio ove republike, čime mu je ostavljeno pravo kovanja gradskog novca. Kotorska kovnica novca je narednih 200 godina pravila novac koji je na sebi imao prikaz zaštitnika grada sv. Tripuna na jednoj strani, i sv. Marka simbola Mletačke republike na drugoj. Veliki broj bakarnih, srebrnih i zlatnih kovanica Venecije izložene su u Muzeju novca. 

Istorija kovanja novca slovenskih vladara i velikaša završava se padom ovih država pod osmansku vlast. Od XV pa do prve decenije XX vijeka, na našem prostoru cirkulisaće osmanski novac. Novac sultana Osmanskog carstva, od bakarnih mangira do zlatnih akči, predstavlja vrijednu kolekciju Muzeja novca. Blizina Austrijskog carstva, kao i redovna pomoć Crnoj Gori od strane Ruske imperije, uslovile su cirkulaciju novca ovih država. Austrijski fiorini, ruske rublje, austrougarske krune, francuski i belgijski franak, kao i italijanska lira predstavljaju takođe dio muzejske postavke.

Istorija crnogorskog novca počinje pričom skoro 60 godina starijom od kovanja prvog perpera – pričom o zlatnom perunu, nikad otkovanom novcu Petra II Petrovića Njegoša. Naime, 1851. godine Njegoš je pripremao kovanje prvog crnogorskog novca, ali je realizaciju te namjere prekinula njegova prerana smrt, a kasnije je pronađen i sačuvan otisak peruna u vosku na osnovu koga je, u čast 150 godina od štampanja Gorskog vijenca u Beču, iskovan kao jubilarna kovanica koju je moguće vidjeti u Muzeju novca. 

Nakon Njegoševe smrti, Crna Gora je više od pola vijeka morala da čeka na sopstvenu valutu, iako je već 1878. na Berlinskom kongresu postala međunarodno priznata država. 

Godine 1906. u Beču je počelo kovanje prvog crnogorskog novca. U stalnoj postavci Muzeja novca izloženi su svi primjerci iz svih perioda crnogorskog novca – od prvih kovanica iz 1906, preko srebrnih perpera sa likom knjaza Nikole na aversu i crnogorskim grbom na porfiru na reversu, do zlatnih kovanica u tri nominale iz vremena knjaževine i kraljevine. U muzejskoj postavci izloženi su i veoma rijetki probni otkovi para iz ratne 1915. godine.

Posjetioci imaju mogućnost da vide i papirne uputnice perpera iz vremena Balkanskih ratova i Prvog svjetskog rata koje su služile kao unutrašnji zajam našeg naroda državi u teškim trenucima. Štampane su u Pragu, na Cetinju i u Parizu. 

Istorija novca Knjaževine i Kraljevine Crne Gore završava se austrougarskom okupacijom, kada su crnogorske uputnice pečatirane okupatorskim žigovima. Godine 1917, okupator je čak napravio i svoj perper, poznat kao austrougarski ili arbanaški, jer je imao naslove na crnogorskom, njemačkom i albanskom jeziku. Na taj način su u novčanoj razmjeni građani Crne Gore za svoj srebrni ili zlatni novac dobijali bezvrijedni papir, pomenuti perper, koji je takođe izložen u stalnoj postavci Muzeja. 

U drugom dijelu postavke, izložen je novac Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, te dinari iz doba Kraljevine Jugoslavije. Stalna postavka Muzeja novca CBCG sadrži i novac korišćen na teritoriji Crne Gore u vrijeme italijanske okupacije u Drugom svjetskom ratu (1941-1943) sa primjercima verifikovanog dinara, zatim lire, kao i albanskih leka i frange. Reokupacijom od strane Njemačke (1943-1945) na teritoriji Crne Gore se kao sredstvo plaćanja uvode i njemačka Rajhkasen marka, kao i kune Nezavisne države Hrvatske, te dinari Srbije pod njemačkom okupacijom. Apoeni ovog novca koji je korišten i u nekim djelovima današnje crnogorske teritorije, takođe su izloženi u stalnoj postavci Muzeja novca.

Period oslobođenja prikazan je kroz izložene socijalne dinare, koje je izdavala Federalna Crna Gora u Federalnoj Jugoslaviji. Taj novac je korišten svega nekoliko nedjelja, jer su, usljed kašnjenja u isporuci službenog novca naručenog iz SSSR-a, vlasti bile prinuđene da obezbijede monete dok poručeni novac ne stigne u Crnu Goru. Po isporuci novca štampanog u SSSR-u, socijalni dinari su povučeni iz upotrebe. 

Postavka se nastavlja izložbom dinara Demokratske Federativne Jugoslavije, Federativne Narodne Republike Jugoslavije i Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije. Motivi na ovim novčanicama prikazuju rad, obnovu države, partizane, odnosno simbolizuju socijalizam. 

Posebno su atraktivne novčanice sa likovima Arifa Heralića i Alije Sirotanovića – radnika čiji se likovi nalaze na novčanicama kao nagrada za njihov predan rad. Među izloženim novčanicama iz ovog perioda izdvajaju se i one sa prvim prikazom jednog intelektualca na jugoslovenskoj novčanici – Nikole Tesle, kao i Josipa Broza Tita, doživotnog predsjednika Jugoslavije.

U stalnoj postavci izložen je i novac koji nas uvodi u krah socijalističke Jugoslavije, kroz porast inflacije od 1986. g. Na novcu iz 1992. godine se, umjesto grba SFRJ, nalazi grb Narodne banke Jugoslavije, jer je SFRJ prestala da postoji, a Crna Gora i Srbija su formirale zajednicu pod imenom Savezna Republika Jugoslavija. U toj državi je, u periodu sankcija, vladala jedna od najvećih inflacija u novijoj istoriji. Ogroman broj nula nalazio se na novčanicama koje su serijski izlazile. Jugoslavija je u periodu inflacije imala i najveću nominalu na novčanici – 11 nula na novčanici od 500.000.000.000. Hiperinflacija je zaustavljena štampanjem novog dinara 1994. godine, a koji je takođe izložen u stalnoj postavci Muzeja novca.

Postavka se završava kolekcijama njemačke marke koja je 2000. godine u Crnoj Gori zamijenila dinar, kao i kolekcija zvaničnog sredstva plaćanja u Crnoj Gori – eura.

Dio stalne postavke “Novac na tlu Crne Gore” je i vrijedna zbirka jubilarnog novca kovanog u Jugoslaviji, ali i para i perpera koji je izdavala Centralna banka Crne Gore povodom crnogorskih jubileja. 

Među eksponatima u postavci “Novac na tlu Crne Gore” posebno se izdvaja mašina za kovanje novca iz 1849. godine na kojoj je, pored ostalog, kovan i prvi crnogorski novac – perper. Mašina je dobijena na poklon od Bečke kovnice 2006. godine, povodom 100 godina kovanja prvog crnogorskog novca, potpuno je reparirana i funkcionalna, pa se danas u Muzeju novca na njoj kuje suvenir – replika perpera.