---

Zašto je i kako euro uveden kao jedino zakonsko sredstvo plaćanja u Crnoj Gori

Razlozi i efekti dolarizacije u Crnoj Gori detaljno su objašnjeni u radnoj studiji Centralne banke Crne Gore iz 2004. godine pod nazivom: „Ekonomska politika u dolarizovanim ekonomijama sa posebnim osvrtom na Crnu Goru“, iz koje se izdvaja sljedeće:

“Nakon raspada SFRJ, dvije bivše republike članice – Crna Gora i Srbija, formirale su Saveznu Republiku Jugoslaviju (SRJ), 28. aprila 1992. godine. U novoj državi monetarni sistem je recentralizovan, i u njemu je Narodna banka Crne Gore (NBCG) izgubila autonomiju i postala regionalna kancelarija NBJ čiji je centar bio u Beogradu. Tako Narodnom bankom Crne Gore više nije upravljao guverner kojeg je u prethodnom sistemu postavljao parlament RCG ili Vlada RCG, već direktor kojeg je imenovao guverner NBJ u Beogradu.

U februaru 1992. godine, nakon što je zajedničko tržište doživjelo slom, uz istovremeno izbijanje ratova u dvije republike bivše SFRJ, mjesečna stopa inflacije u Srbiji i Crnoj Gori dostigla je 50%, dok je već u junu iznosila 100% mjesečno. Ovaj procenat predstavlja opšteprihvaćeni prag kojim se definiše hiperinflacija. Na kraju 1993. godine inflacija je iznosila 3.508.091.786.746%, što predstavlja po trajanju najdužu, a po visini drugu najvišu stopu hiperinflacije na svijetu.

Pritisnuta sve težim i haotičnijim stanjem u ekonomiji, nezadovoljnim građanstvom koje je osim nemaštinom bilo pogođeno i ratnim okruženjem i sankcijama, januara 1994. godine sprovedena je monetarna reforma kroz Program kojim je uveden „superdinar“ vezan za njemačku marku u odnosu 1:1 i samo nakon mjesec dana cijelih 15 nula je skinuto sa starog dinara. U nastavku primjene ovog programa, NBJ je spustila kamatne stope na 9% i zadržala ih na tom nivou do jula 1994. godine, koristeći ih kao i prethodne monetarne vlasti, kao potporu poljoprivredi. Međutim, banke su ubrzo počele nadoknađivati izgubljenu kamatu uvođenjem specijalnih taksi na finansijske usluge, traženjem visokih kolaterala za tražene kredite i na kraju, uspostavljanjem viših od kamata dogovorenih sa NBJ. Ubrzo su počele, uprkos visokim kaznama, da plaćaju i crnu premiju od 15-20% na kurs dinara u odnosu na marku, ukazujući na taj način na vrlo skoru, prvu devalvaciju dinara. Ona je ubrzo i usljedila i dinar je devalviran 26. novembra 1994. godine, a onda još jednom 1. aprila 1998. godine. U oktobru 1999. godine, dinar je na crnom tržištu vrednovan više nego dva i po puta slabije od njegove službene vrijednosti od 6 dinara za njemačku marku (1 DEM = 15 dinara).

Ovakav razvoj događaja bio je jasan signal crnogorskoj vlasti da je potrebno sprovesti monetarno osamostaljivanje. Dalje održavanje ove agonije značilo je ne samo siromašenje države i njenog stanovništva, već je postajalo i sve ozbiljniji politički problem.

Još od početka 1999. godine, Vlada Crne Gore počela je da traga za načinom za monetarno osamostaljenje Crne Gore. Polazeći od višegodišnje opredijeljenosti, kako stanovništva, tako i privrede, za obavljanje transakcija i štednju u njemačkim markama, crnogorska vlada se odlučila za model dolarizacije sa korišćenjem njemačke marke kao domaće nacionalne valute.

Crna Gora je, umjesto dinara, tada najgore svjetske valute, kako ga je okarakterisao S. Hanke, uvela dvovulatni sistem sa njemačkom markom i dinarom, uz slobodno fluktuiranje dinara prema marki (2. novembar 1999). Cio proces sproveden je brzo. U trenutku uvođenja njemačke marke kao platežnog sredstva budžetski deficit je iznosio oko 20% BDP-a.

Od januara 2001. godine jedino platežno sredstvo postaje DEM, a od marta 2002. godine zvanično platežno sredstvo postaje euro. Od prelaska na njemačku marku, pa do osnivanja Centralne banke Crne Gore, tadašnjom Narodnom bankom Crne Gore upravljao je Monetarni savjet. Ovo tijelo donijelo je tokom 2000. godine i tokom 2001, do osnivanja Centralne banke Crne Gore, niz odluka i drugih akata kojima je omogućeno da njemačka marka u Crnoj Gori u potpunosti zaživi kao sredstvo plaćanja, obračuna i tezaurisanja.”

- Odluka o upotrebi njemačke marke kao sredstva plaćanja radi zaštite ekonomskih interesa Crne Gore
(„Sl. list RCG“ br. 041/99, 043/99, 022/00, 024/00) – Neslužbeni prečišćeni tekst  

- Odluka o preuzimanju određenih ovlašćenja Narodne banke Jugoslavije radi zaštite ekonomskih interesa Republike Crne Gore
(„Sl. list RCG“ br. 041/99 , 043/99, 022/00) – Neslužbeni prečišćeni tekst  

EURIZACIJA KAO POŽELJNA MONETARNA STRATEGIJA

Crna Gora je 1999. godine zadovoljavala sve teorijske preduslove za uspješno sprovođenje dolarizacije:

• u pitanju je mala zemlja,
• u velikoj mjeri otvorena ekonomija,
• sa hiperinflatornim iskustvima u prošlosti,
• prihodi od emisione dobiti (seniorage) gotovo da nijesu postojali,
• učešće spoljnotrgovinske razmjene sa EMU je bilo veliko, i
• bila je prisutna značajna fleksibilnost radne snage (veliki broj stanovnika je zaposlen izvan Crne Gore).

VAŽNI DATUMI

• Od novembra 1999 - dvovalutni sistem sa njemačkom markom (DEM) i dinarom;
• Od 1. januara 2001 – njemačka marka (DEM) je postala jedino zakonsko sredstvo plaćanja;
• 15. mart 2001 - osnovana Centralna banka Crne Gore;
• Mart 2002 - potpuna konverzija u EUR.

STRATEŠKO OPREDJELJENJE CRNE GORE

• Cilj Crne Gore nije samo članstvo u Evropskoj uniji, već i članstvo u Evropskoj monetarnoj uniji,
• Nacionalni regulatorni okvir biće u potpunosti usklađen sa relevantnim pravnim tekovinama EU u ovoj oblasti u cilju stvaranja preduslova za buduće članstvo Centralne banke Crne Gore u Evropskom sistemu centralnih banaka (ESCB).

Pristupni pregovori za članstvo u Evropskoj uniji

Korišćenje eura kao zakonskog sredstva plaćanja je dio pristupnih pregovora sa EU u Poglavlju 17 “Ekonomska i monetarna politika”, koje je otvoreno na Međuvladinoj konferenciji u Luksemurgu održanoj 25. juna 2018. godine.

Upotreba eura kao zakonskog sredstva plaćanja u Crnoj Gori u potpunosti je različita od članstva u Eurozoni. Eurizacija u Crnoj Gori tretira se kao poseban slučaj, s obzirom na to da je u ovaj režim Crna Gora ušla prije nego što je ECOFIN donio direktivu o zabrani unilateralne eurizacije.

Specifičnost monetarnog režima i korišćenja eura kao zvanične valute u Crnoj Gori je posebno osjetljivo pitanje, a EU prvi put vodi pregovore za članstvo sa zemljom koja koristi euro. Međutim, na sastancima sa Evropskom komisijom dogovoreno je da se ulože zajednički napori u pronalaženju odgovarajućeg rješenja koje će biti uspješno na srednji i dugi rok, a koje će biti održivo po pristupanju EU.


Uticaj eurizacije na monetarnu politiku i politiku pružanja kratkoročne kreditne podrške kreditnim institucijama

Uvođenjem eura, kao zakonskog sredstva plaćanja, odnosno režima supstitucije nacionalne valute, Crna Gora se opredjelila za ograničenu mogućnost vođenja nezavisne monetarne politike.

Naime, jedna od ključnih funkcija svake emisione centralne banke je mogućnost da kroz monetarnu politiku utiče na ponudu novca u ekonomiji i/ili da utiče na kamatne stope sa namjerom da ostvari postavljene ciljeve. To uključuje korišćenje svih raspoloživih instrumenata monetarne politike, kao što su na primjer operacije na otvorenom tržištu, propisivanje referentnih kamatnih stopa i obavezna rezerva, kako bi se uticalo na inflaciju, stimulisao rast ili kontrolisao kurs domaće valute.

Međutim, usvajanjem eura u Crnoj Gori ovakve politike nijesu u potpunosti primjenjive. Naime, monetarna politika Centralne banke postaje ograničena iz nekoliko razloga:

• Centralna banka nema referentne kamatne stope: Kako Crna Gora ne emituje svoju valutu, tako i ne propisuje referentne kamatne stope, već se u svojim politikama oslanja, odnosno preuzima zvanične stope Evropske centralne banke (ECB), imajući u vidu da je ona jedina institucija odgovorna za postavljanje ključnih kamatnih stopa u Eurozoni. To znači da Centralna banka Crne Gore ne može da upravlja kamatnim stopama kako bi odgovorila na domaće ekonomske izazove, kao što su inflacija ili recesija, već samo posredno može da utiče na ponudu novčanih sredstava, a time i na stabilnost kretanja cijena;
  
  
• Centralna banka Crne Gore nema kontrolu nad ponudom novca: Centralna banka Crne Gore ne može da utiče na ponudu novca u ekonomiji, jer ukupna količina eura u opticaju zavisi između ostalog od politika ECB-a, ali i od eksternih faktora kao što su priliv stranog kapitala po različitim osnovama, kretanje uvoza i izvoza, tokova doznaka, faktorskih dohodaka, sklonosti stanovništva da drži gotovinu i sl. U ovakvom institucionalnom okviru Centralna banka Crne Gore ne koristi monetarnu politiku da utiče na ponudu novca u Crnoj Gori, već se prilagođava i preuzima politike ECB-a i “uvozi” monetarnu politiku iz Eurozone.

Unilateralna eurizacija, pored uticaja na vođenje monetarne politike Centralne banke Crne Gore, takođe utiče i na mogućnosti za obezbeđivanje instrumenata hitne podrške likvidnosti (tzv. Emergency Liquidity Assistance - ELA definisane u EU okviru) domaćim kreditnim institucijama u slučaju da se suoče sa kratkoročnim problemima likvidnosti. Važno je napomenuti da Centralna banka Crne Gore nije član ESCB, te stoga nema direktan pristup aranžmanima koje imaju nacionalne centralne banke članice ESCB. Ovaj instrument je u EU okviru kreiran kao alat za upravljanje krizama i ECB ga koristi u saradnji sa nacionalnim centralnim bankama da stabilizuje finansijske institucije tokom kratkoročnih problema sa likvidnošću. Imajući u vidu da je Crna Gora još uvijek u procesu EU integracija, CBCG sve do ulaska Crne Gore u EU ne može direktno pristupiti aranžmanima podrške likvidnosti koji stoje na raspolaganju centralnim bankama u EU.

CBCG ima mogućnost da pruži kreditnu podršku solventnim kreditnim institucijama koje se suočavaju sa kratkoročnim problemima likvidnosti, u skladu sa uslovima koji su propisani Odlukom o bližim uslovima i načinu davanja kredita kreditnim institucijama u slučaju potreba za likvidnošću.

Kao što je predviđeno uslovima, postoje određena ograničenja u ovom instrumentu koja proizilaze iz sljedećeg:

• Centralna banka Crne Gore ne emituje euro i samim tim nema nelimitirani potencijal za potrebe kreditiranja. Za razliku od centralnih banaka zemalja koje imaju svoju valutu i koje mogu štampanjem novca po potrebi zadovoljiti široke zahtjeve postavljene politikom likvidnosti, ali i ostalim zahtjevima ekonomske politike zemlje, Centralna banka Crne Gore se oslanja na sopstveno upravljanje izvorima finansiranja kako bi podržala kreditne institucije po ovom osnovu ne dovodeći niti u jednom trenutku u pitanje očuvanje stabilnosti njenog poslovanja;
  
  
• Ograničenja u pogledu kolaterala: Centralna banka Crne Gore prihvata samo visoko kredibilne kolaterale, što ograničava ne samo opseg kolaterala kojeg može primiti kako bi obezbijedila hitnu podršku likvidnosti, već i obim same podrške.

Polazeći od navedenog, u cilju djelovanja iz predostrožnosti CBCG redovno obnavlja korišćenje EUREP linije (Eurosystem repo facility for central banks). U pitanju je instrument ECB-a uspostavljen u junu 2020. godine, a dostupan Crnoj Gori od 31. 7. 2020. godine. Ovaj instrument omogućava Crnoj Gori da u slučaju potrebe, u najkraćem roku obezbijedi sredstva za podršku sistemskoj likvidnosti u iznosu do 250 miliona eura. Takođe, produženje roka predstavlja dodatnu mjeru sigurnosti, za slučaj eventualnih potreba kreditnih institucija za likvidnošću u eurima, u cilju očuvanja stabilnosti finansijskog sistema zemlje i potvrđuje blisku saradnju i podršku monetarne institucije Evropske unije i nacionalnih banaka zemalja koje nijesu dio Eurosistema.

Takodje, Centralna banka je obezbijedila od Banke za međunarodna poravnjanja (BIS) iz Bazela kreditnu liniju u iznosu od 100 miliona eura, koja se može koristiti za podršku likvidnosti kreditnih institucija u slučaju nepredviđenih okolnosti. I ova kreditna linija se redovno obnavlja.