---

03/05/2017

Istorijske okolnosti i tranzicija ukupnog društveno-političkog sistema Crne Gore, tokom devedesetih i dvijehiljaditih, uzrokovali su da se izbor i razvoj nezavisnog centralnog bankarstva u Crnoj Gori odvija u uslovima pune dolarizacije (eurizacije). Uvođenjem eura, kao zvanične valute, Crna Gora je smanjila rizik deviznog kursa, osigurala stabilnost cijena, smanjila troškove u transakcijama, olakšala promet roba, usluga i kapitala sa međunarodnom zajednicom i otvorila put euroatlanskim integracijama.

Ipak, uvođenje valutne supstitucije nije bila zamjena za ekonomske reforme koje su morale uslijediti kako bi se ekonomija transformisala na tržišni način privređivanja, a  pravac budućeg razvoja usmjerio kao održivijem sistemu. Uslijedile su reforme kod svih komponenti ekonomske politike: monetarne, fiskalne, spoljnotrgovinske, dohodovne i dr. politika, a prioritet u sistemskom pogledu je dat finansijskoj stabilnosti. Na ovaj način je Centralna banka, kao jedna od rijetkih centralnih banaka u svijetu, dobila mandat očuvanja sistemske stabilnosti. Izborom pune eurizacije ostali smo uskraćeni za funkciju emisije novca, što nam je ulogu monetarne politike i efektivnost monetarnih instrumenata, u funkciji prilagođavanja ekonomskim šokovima, znatno redukovalo. Posljedica nemogućnosti uticaja na monetarne agregate i kamatne stope je, stoga, fino prilagođavanje konjukturnim kretanjima, kroz kanale transmisije monetarne politike, prenijelo na automatsko prilagođavanje privrednih subjekata na tržištu. Uprkos prednostima koje je valutna supstitucija donijela u predkriznom periodu (snažan ekonomski rast – u trogodišnjem prosjeku od 8,7%, priliv stranih direktnih investicija u trogodišnjem prosjeku od 32% BDP-a, rast i razvoj bankarskog sektora rastom bilansne sume banaka sa 35% u 2005. godini na 111% BDP-a na kraju 2007. godine), nedostaci ovakve monetarne politike su se naglasili dolaskom krize i materijalizacijom rizika nastalog u akumuliranim neravnotežama tokom faze eksponencijalnog rasta.

Crnogorska privreda, kao privreda otvorenih kapitalnih tokova, je snažno reagovala na naglu pojavu negativnih trendova na međunarodnom tržištu. Takođe, nedovoljan  kvalitet i kapacitet reformi institucija, uz naslijeđene anomalije iz prethodnog perioda, su dodatno produbili već postojeće ranjivosti. Nedovoljna sopstvena akumulacija i konkurentnost privrede, pojačano smanjenim ino prilivom kapitala, doveli su do materijalizacije kreditnog rizika u bankama, povećanja nelikvidnosti i nesolventnosti privrednog sektora, što se sve, sistemom spojenih sudova, prelilo na fiskalne rizike. Centralna banka je tokom svih ovih faza, i rasta i pada, djelovala kontraciklično sa svim raspoloživim instrumentima. Oslanjanje na obaveznu rezervu*, kao jedini efektivni monetarni instrument, nije bilo dovoljno, te smo stoga, u velikoj mjeri, koristili regulatorne mjere u očuvanju stabilnosti, kako bankarskog sistema kao cjeline, tako i individualnih banaka. Osam godina nakon krize mogu reći da je kreditni rizik, kao dominantan rizik finansijske stabilnosti, a sa kojim smo se najviše borili, smanjen (nivo NPL-a je sa 25% u avgustu 2011. sveden na oko 10% na kraju 2016. godine).

Međutim, svi ostali rizici, iako smanjeni i sa pozitivnim trendovima, su i dalje prisutni. Iskustvo nam govori da, u odsustvu mogućnosti za ublažavanje eksternih šokova preko deviznog kursa, a u slučaju male i otvorene ekonomije, uticaji su više naglašeni i dovode do direktnog prilagođavanja subjekata šokovima na tržištu, u realnom vremenu. Takva situacija zahtjeva snažnu ulogu fiskalne politike. Međutim, ta mana prisutna je i u zemljama regiona, koje, iako imaju sopstvene valute, imaju visok stepen eurizacije depozita i kredita, te su samo amplitude uticaja manje u kratkom roku, ali je uticaj istog smjera i intenziteta u srednjem roku.

U nedostatku nezavisne monetarne politike proistekao je i ovako širi mandat Centralne banke Crne Gore (CBCG) - očuvanje finansijske stabilnosti, sa kvantitativno nemjerljivim ciljem. Prema Zakonu o Centralnoj banci, ova institucija je odgovorna za uspostavljanje i održavanje zdravog bankarskog sistema i efikasnog platnog prometa u Crnoj Gori. Dakle, Centralna banka ima, prvenstveno, preventivnu ulogu u očuvanju finansijske stabilnosti i teži ka tome da, u najranijoj fazi, identifikuje određene nedostatke ili ranjivosti, na prvom mjestu u bankarskom sistemu Crne Gore, a potom, preko svoje uloge u Savjetu za finansijsku stabilnost i nedavno dodjeljenim mandatom za makroprudencionu politiku, u ukupnom ekonomskom sistemu Crne Gore.

Široka nadležnost i odgovornost, a limitiranost u monetarnoj politici, nameće guverneru obavezu da razmišlja o svim rizicima, ne samo finansijskim, već i o pravnim, fiskalnim, rizicima realnog sektora, (političkim), kako bi se, na adekvatan način, postigla ravnoteža između stabilnosti sistema i efikasnosti regulacije. Maksima koju često ističem, jer sam se sa njom suočio u praksi kao guverner, a i kao ministar finansija, je da je samo zdrav i sposoban dužnik ujedno i zdrav i stabilan bankarski, ali isto tako i stimulativan i održiv fiskalni sistem. Stoga često naglašavam konkurentnost poslovnog ambijenta kao nužan predusov efikasnosti svih ekonomskih politika, a naročito malih i otvorenih privreda, koje su, pored sopstvenih neravnoteža, snažno izložene i međunarodnim kretanjma.

U banko-centričnom i eurizovanom sistemu, stabilan finansijski sistem je uslov uspostavljanja i očuvanja stabilnog ekonomskog sistema. Finansijska stabilnost u Crnoj Gori je neophodna, ne samo da promoviše unutrašnju stabilnost, već i da privuče strane direktne investicije, te podstakne razvoj mikro, malog i srednjeg biznisa, koji je značajan za ekonomsku konvergenciju sa evropskim zemljama.

Nakon finansijske krize i pada ekonomske aktivnosti, mnoge centralne banke su počele voditi različite monetarne politike, koristeći konvencionalne i nekonvencionalne mjere, kako bi podstakle ekonomski rast. Ipak, ekonomski rast je ostao relativno slab, a inflacija niska, što nam ukazuje da sama monetarna politika nije dovoljna. Dakle, proces prilagođavanja ekonomskog sistema datim okolnostima zahtijeva ne samo efikasnost monetarne politike, već holistički pristup koji podrazumijeva sadejstvo strukturnih reformi, monetarne i fiskalne politike.

Konačno, kriza je ukazala da institucijama nadležnim za nadzor finansijskog sistema nedostaju odgovarajuća prava, analitička sredstva i instrumenti za identifikaciju sistemskog rizika koji proističe iz domaćih, ali i prekograničnih izvora. Naime, kriza je ukazala da nacionalna politika ne može samostalno garantovati stabilnost finansijskog sistema integrisanog u šire međunarodno okruženje. Za jačanje otpornosti finansijskog sistema na sistemski rizik veoma je značajno uspostaviti prekograničnu saradnju regulatora, kako bi se izbjegla situacija zloupotrebe nacionalnog regulatornog okvira i potencijalnih pravnih praznina u pravcu postizanja individualnih koristi. Ovo nameće snažnu potrebu jačanja saradnje malih i, posljedično, otvorenih ekonomija sa različitim monetarnim politikama, ali sa, očigledno, identičnim ciljevima.

* Limitirana monetarna politika u Crnoj Gori podrazumijeva jedino aktivno korišćenje instrumenta obavezne rezerve. Politika obavezne rezerve je na početku bila veoma restriktivna, s obzirom da je bankarski sistem bio devastiran i nekredibilan. Kako se popravljala situacija u bankarskom sistemu, tako se i ovaj instrument postepeno relaksirao. CBCG koristi obaveznu rezervu na bankarske depozite i u makroprudencione svrhe, u cilju upravljanja kreditnim ciklusima i likvidnošću. Naime, u periodu prije krize CBCG je povećala stope obavezne rezerve na bankarske depozite kako bi ograničila prekomjerni rast kredita i visoku zaduženost u privredi, dok je u post-kriznom periodu smanjivala stope obavezne rezerve sa ciljem podsticanja kreditnih aktivnosti banaka.